Het lijkt wonderlijk om een boek dat in 1948 werd geschreven te vertalen onder de titel Staan in de wereld van nu. Hoezo de wereld van nu? We zijn 75 jaar verder.
Toch blijkt dit werk van Jacques Ellul (1912 – 1994), de eigenzinnige Franse socioloog, verrassend actueel te zijn. Niet voor niets spreekt de titel van een Franse biografie over ‘de man die bijna alles voorzag’, schrijft vertaler Frank Mulder in de inleiding. Ellul als een hedendaagse profeet? Je zou het haast denken.
Het werk van Ellul is nooit doorgebroken bij het grote publiek. Toch verscheen er van dit boek, een verzameling van een viertal lezingen, al in 1951 een eerste Nederlandse vertaling. In de jaren tachtig werd zijn Subversief christendom vertaald en pas twee jaar geleden verscheen een van zijn belangrijkste theologische studies De grote stad in het Nederlands. Ellul was naast socioloog een vrije geest die zich verdiepte in filosofie en theologie. Of liever nog, in het geloof. Want academische theologie was hem vreemd.
Op 20-jarige leeftijd maakte hij een indrukwekkende godservaring mee, die hem tot geloof bracht. Volgens Ellul zorgt het evangelie van Christus voor een radicaal andere houding tegenover de machten die de wereld bepalen, met name die van de techniek. Theologisch werd hij geïnspireerd door Karl Barth, die het anders-zijn van God benadrukt. Gelovig leven is leven in verzet, voor Ellul. Dat maakte hij op allerlei concrete manieren waar in zijn levenshouding, in de oorlog, maar ook daarna in de milieubeweging (toen al) en in zijn werk voor delinquente jongeren bijvoorbeeld.
Voor Ellul is geloof de tegenbeweging maken. Hij kiest voor een leven in verzet. Zijn opvattingen zou je kunnen typeren als christelijke anarchisme. In zijn eigen voorwoord bij de Engelse heruitgave van zijn lezingen (uit 1989) dat in deze uitgave is opgenomen, haalt hij Paulus aan: ‘U moet uzelf niet aanpassen aan deze wereld, maar u veranderen door uw gezindheid te vernieuwen, om zo te ontdekken wat God wil en wat goed, volmaakt en Hem welgevallig is’ (Rom. 12 vers 2). En in de eerste lezing herinnert hij aan woorden van Jezus zelf: ‘Jullie zijn het zout van de aarde. Jullie zijn het licht van de wereld’. En: ‘Ik zend jullie als schapen onder de wolven’.
Deze bijbelteksten zetten het veld uit waarin een christen zich volgens Ellul dient te bewegen. Hij propageert een concreet tegen-leven, vanuit de spanning tussen het evangelische ideaal en de harde werkelijkheid van ons moderne leven.
Hij hekelt de zogenaamde progressieve christenen die menen dat er een brug tussen beide is te slaan. Die geloven in vooruitgang en geleidelijke verbetering, om zo de idealen van het Koninkrijk van God te vestigen. Dat is een illusie. Het enige dat je als christen authentiek kunt doen is, geloven (hopen) dat de werkelijkheid van God zich ooit van God uit zal realiseren, en in de tussentijd al te leven naar die ‘werkelijkheid’. Geen compromissen sluiten anders dan de noodzakelijke, namelijk om in deze wereld je brood te verdienen en je staande te houden.
Geloven is het uithouden van de spanning die er is tussen zonde en genade, tussen de werkelijkheid van deze wereld en Gods werkelijkheid. Je leven baseren op dat laatste, het koningschap van Christus, is christelijk realisme, volgens Ellul, dat je nu al kunt leven. Christen-intellectuelen hebben de taak bij te dragen aan ‘bewustwording’: “… het onder ogen zien van de wereld en zichzelf, onafscheidelijk verbonden en onafscheidelijk veroordeeld, in hoe het echt in elkaar zit. Het betekent het afwijzen van schijnvoorstellingen, van informatie om de informatie, van het abstracte fenomeen, van de geruststellende illusie van vooruitgang en van het geloof dat situaties en mensen vanzelf verbeterd worden …” (p. 148).
De scherpe analyses van Ellul, over moderne communicatie en over onze technische maatschappij, die hem later in bepaalde kringen bekend maakten, kun je in deze lezingen al in notendop terugvinden. Ze zijn soms verbluffend actueel, bijvoorbeeld als hij schrijft over de moderne media: “Onze tijdgenoten zien niets anders dan representaties die worden voorgeschoteld door pers, radio, televisie, propaganda en reclame. Ze geloven niet meer in hun eigen ervaringen, oordelen of gedachten. Ze baseren zich op gedrukt papier, op geluidsgolven en uitgezonden beelden. In hun ogen wordt een feit pas waar wanneer de krant er verslag van heeft gedaan, en is het belangrijker naarmate de letters vetter gedrukt zijn. Wat ze zelf hebben gezien, telt niet, tenzij het officieel gecommuniceerd is en er een menigte is die het geloofwaardig maakt” (p. 129).
Is Ellul een hedendaagse profeet?
Niet in die zin dat hij (bijna) alles heeft voorzien, maar misschien wel in de meer adequate opvatting van wat profetie is, namelijk dat hij alles heeft door-zien. Een profeet is immers niet zozeer iemand die ver ziet, maar iemand die dieper kijkt. Ellul’s analyses leggen de grondslagen van onze technische cultuur bloot.
Ik moest denken aan de befaamde mr. A.W. Kist, die meedeed aan de doorbraakbeweging van christenen voor het socialisme en aan de wieg stond van het kerkelijk vormingswerk binnen de toenmalige Nederlands Hervormde Kerk. Kist schreef een vuistdikke dissertatie Antwoord aan de machten (de machten van deze wereld, zoals Paulus ze noemt), toentertijd nauwelijks gelezen en nu volstrekt vergeten, en zette op hoge leeftijd nog initiatieven op om de kerk tot ‘culturele ongehoorzaamheid’ te brengen, die allemaal jammerlijk zijn doodgebloed.
Gelukkig zijn er altijd weer mensen die het profetisch vuurtje brandend houden. Vertaler Frank Mulder, journalist voor o.a. De Groene Amsterdammer, is zo iemand, samen met de beweging Karavaan der Zotten, waar hij deel van uit maakt.
We mogen daarom blij zijn met deze vertaling die het belangrijke en inspirerende werk van Ellul levend houdt.
Zoals een goede profeet, eindigt Ellul hoopvol realistisch:
“De weg van de Kerk in de wereld is uit menselijk oogpunt dwaas, utopisch, ineffectief, en de moed zinkt ons in de schoenen als we zien wat er werkelijk moet gebeuren in deze concrete wereld. We zouden alles laten gaan als we niet zouden ‘verwachten de goedheid van de Heer te zien in het land van de levenden’ (Ps. 27). Maar deze goedheid hebben we gezien. Die heeft zich gemanifesteerd. Op dat fundament kunnen we staan en de machten van de wereld trotseren, met onze lachwekkende onmacht …. “ (p. 183).
Met dat geloof blijven we staande in de wereld van nu.
Jacques Ellul, Staan in de wereld van nu. Uitdagingen in een postchristelijke beschaving, opnieuw vertaald door Frank Mulder, KokBoekencentrum Uitgevers Utrecht 2023, 192 pag., €20,00
